गोव्यातल्या शापोरा किल्ल्याचं ‘दिल चाहता है फोर्ट’ असं अनौपचारिक नामांतर होऊन जवळपास दोन दशकं उलटली आहेत. पोर्तुगीज काळात बांधलेला हा समुद्रतटावरचा किल्ला आज त्याच्या ऐतिहासिक वैशिष्टयासाठी कमी आणि दिल चाहता है ह्या चित्रपटातल्या दृश्यासाठी अधिक लोकप्रिय आहे. दिल चाहता है मधली आमिर, सैफ आणि अक्षय खन्ना शापोरा किल्ल्यावर कॅमेऱ्याला पाठमोरे बसून समुद्राकडे बघून भविष्याचा विचार करत असलेली फ्रेम हि खूप लोकप्रिय झाली. त्यामुळे त्या किल्ल्यावर जाणाऱ्या प्रवाश्यांची संख्या वाढली. तुम्ही इंस्टाग्रामवर शापोरा किल्ल्यावर काढलेले फोटोज बघाल तर आजही त्या फ्रेमचा पगडा तिथं भेट देणाऱ्या पर्यटकांमध्ये किती आहे ते दिसून येईल.
आधुनिक हिंदी चित्रपटाच्या इतिहासात ‘दिल चाहता है’ हा एक महत्वाचा चित्रपट मानला जातो. नव्वदीतल्या ‘हम आपके है कौन?’ ‘दिलवाले दुल्हनिया ले जायेंगे’ ‘परदेस’ ह्या कुटुंबप्रधान चित्रपटांपेक्षा २००१ साली प्रदर्शित झालेला हा चित्रपट फारच वेगळा होता. ह्यात कॉस्मोपॉलिटन, शहरी भारताचं प्रभावी चित्रण करण्यात आलं होतं. खुल्या अर्थव्यवस्थेनंतर भारत ग्लोबल भांडवलशाहीचा भाग बनल्याने आलेली आर्थिक आणि सांस्कृतिक स्थित्यंतरं ह्या चित्रपटात अचूकपणे टिपली गेली. हा चित्रपट प्रदर्शित झाला तेव्हा आर्थिक उदारीकरणाचं एक दशक उलटून गेलं होतं. बऱ्याच सामाजिक आणि सांस्कृतिक पडझडी होऊन नव्या जाणिवा मूळ धरत होत्या. ऑफशोर सर्व्हिसेसच्या वाढीनंतर भारतातील आयटी सेक्टर भरभराटीला येऊन ‘वर्क हार्ड पार्टी हार्डर’ ह्या ब्रीदवाक्यावर पोसलेली एक तरुण पिढी अर्थव्यवस्थेचा भाग बनत होती, जिचा नव्वदीपूर्व भारतातील राजकीय स्थित्यंतराशी काहीच घेणंदेणं नव्हतं. ह्याच काळात पर्सनल गॅजेट्स बाजारात येत होते. मोबाइल फोन, हॅंडीकॅम, डिजिटल कॅमेरा, इंटरनेट ह्या सगळ्यांमुळे आपण घेत असलेले वैयक्तिक अनुभव टिपून ठेवून ते शेअर करण्याची प्रक्रिया मूळ धरत होती. हि उपकरणे बाळगणं ‘कूल’ असण्याचं सधन लक्षण होतं.
ह्या चित्रपटातील प्रमुख पात्रं हि उच्चभ्रू आणि उच्चवर्णीय समाजातून असली तरी भारतात येऊ घातलेल्या महत्वकांक्षी मध्यम वर्गातील तरुण वर्गानेही ह्या चित्रपटाशी लोकप्रियता मिळवली. हि पात्रं क्लब्समध्ये जाणारी, रंगीबेरंगी भिंती असलेल्या ऐसपैस घरांमध्ये राहणारी होती. आणि मुख्यतः त्यांच्या आयुष्यातील निर्णय आणि दिशा ठरवण्यात त्यांच्या कुटुंबातील लोकांचा नगण्य वाट होता. नव्वदीतल्या कुटुंबप्रधान चित्रपटांत नायक नायिकांच्या वैयक्तिक महत्वाकांक्षा आणि आयुष्य ह्यांच्या आड येणाऱ्या सामाजिक आणि सांस्कृतिक अडथळ्याचा संघर्ष होता. दिल चाहता है येईपर्यंत हे अडथळे नगण्य ठरत आयुष्य हे आपल्या अटीवर आणि विविध अनुभव घेऊन जगलं पाहिजे हा आशय पहिल्यांदा प्रभावीपणे हाताळण्यात दिग्दर्शक फरहान अख्तर यशस्वी ठरले.
दिल चाहता है या चित्रपटामुळे गोव्यातल्या पर्यटन उद्योगाला एक निर्णायक कलाटणी मिळाली. ह्याआधीही गोवा आणि गोव्यातील लोकांविषयीचे समज बॉबी, एक दुजे के लिये, कभी हा कभी ना सारख्या हिंदी चित्रपटातून रूढ झाले होते. दिल चाहता है मधून गोव्यात येणाऱ्या पर्यटकांसाठी नवे उद्देश आणि संदर्भ प्राप्त झाले. गोवा हा तारुण्यात, मित्रांबरोबर फिरून बघायचा प्रदेश आहे, तुमच्या मनातील कोलाहलांना इथे येऊन उत्तरं मिळतात, आयुष्याकडे पाहण्याची नवी दृष्टी प्राप्त होते, नवीन अनुभव आणि नवीन लोकांना भेटता येते असे बरेच काही समाज गोव्याला जाण्याविषयी जोडले जाऊन लागले. गोवा हे शहरी धावपळीपासून विसावा घेण्यासाठी जाण्याचं हमखास ठिकाण बनलं. ह्या चित्रपटानंतर तारुण्य आणि मैत्री ह्या दोन गोष्टींचा अनुभव पूर्णपणे घेण्यासाठी गोवा हे एक आधुनिक तीर्थक्षेत्र बनले. ‘रोडट्रीप’ हा प्रकार अधिक लोकप्रिय झाला.
दिल चाहता है मध्ये जसं गोव्याची एक विसावा घेण्यासाठीचं स्थळ म्हणून जशी प्रतिमा अधोरेखित केली गेली ती तशी नेहमीच नव्हती. गोव्याला स्वतःचा जसा राजकीय आणि सामाजिक इतिहास आहे तसाच गोवा पर्यटनस्थळ म्हणून विकसित होण्याचा एक रंजक इतिहास आहे. गोव्याची प्रतिमा एका सुस्तावलेल्या प्रदेशाची आहे जिला आधुनिकतेचा, औद्योगिकरणाच्या स्पर्श झालेला नाही. तो अनुभव आपण एकविसाव्या शतकात गोव्यात येऊन घेऊ शकतो ह्यामुळेही गोव्याबाबतीत एक प्रचंड मोठं आकर्षण लोकांमध्ये आहे. आजच्या गोव्यातील तफावत हि प्रतिमा टिकवून ठेवण्यातला आणि स्थानिक लोकांच्या महत्वाकांक्षांमधला संघर्ष दिसून येतो. पण हा संघर्ष गोव्यात पर्यटन व्यवसाय सुरु झाल्यापासून दिसत आलेला आहे.
विश्रांतीसाठी समुद्रावर जाण्याचा इतिहास
गोव्यात येणाऱ्या पर्यटकांसाठी गोव्यातले समुद्र किनारे हे प्रमुख आकर्षण आहे. खरंतर लोकांनी समुद्रावर विसाव्यासाठी आणि स्नानासाठी जाणे ह्याचाही मजेशीर इतिहास आहे. एकेकाळी खलाशी आणि व्यापारी सोडले तर समुद्रकिनाऱ्यावर जाणे तसे बाकी लोकांमध्ये प्रचलित नव्हते. अठराव्या शतकाच्या मध्यात युरोपियन जीवनशैलीच्या संदर्भात समुद्रावर जाण्याला नवीन संदर्भ प्राप्त झाले होते. युरोपियन उच्चभ्रू समाजातील लोक व्यायाम व समुद्रस्नान करण्यासाठी तसेच ताजी हवा घेण्यासाठी समुद्रकिनारी जाऊ लागले. औद्योगिक क्रांतीचं केंद्रस्थान असलेल्या ब्रिटनमध्ये उच्चवर्णीय समाज स्वतःच्या आरोग्याविषयी जागरूक होऊ लागला होता. कामगार वर्ग हा कारखान्यात करण्यात येणाऱ्या शारीरिक श्रमामुळे चांगले शरीर कमवत होता. त्यामानाने मालकवर्ग, कारखानदार हे शारीरिकदृष्ट्या दुबळे होते. ह्या दुबळेपणाचा गंड येऊन ह्या उच्चभ्रू वर्गात व्यायामाचे महत्व वाढले. निरोगी शरीरासाठी ह्या वर्गाला समुद्रस्नानाचा सल्ला त्यांचे वैद्यकीय सल्लागार देत होते. समुद्राच्या पाण्यात औषधी गुण असतात आणि त्या पाण्याने त्वचेचे आणि हाडांचे रोग बरे होतात हा समज रूढ झाला.
औद्योगिक क्रांतीच्या पार्श्वभूमीवर शहरी जीवनाची गती वाढत होती. धकाधकीच्या आयुष्यापासून काही काळ विश्रांती म्हणून समुद्रावर जाणे ह्या काळात प्रचलित झाले. रेल्वेच्या आगमनानंतर हि प्रक्रिया अधिक लोकप्रिय आणि सुलभ झाली. लांबचा प्रवास करणे स्वस्त झाले. औद्योगिक क्रांतीच्या नुकतेच साधन होऊ लागलेल्या नवीन मध्यमवर्गापाशी अश्या गोष्टीत रमण्याची फावला वेळ आणि पैसे दोन्ही उपलब्ध होत होते. पूर्वी vacation ह्या शब्दाचा अर्थ अपरिहार्य कारणासाठी कामावर गैरहजर राहण्यासाठीची सुटी असा होता. औद्योगिक क्रांतीच्या काळात त्याचा विश्रांती घेण्यासाठीची रजा असा बदलला.
भारतीय अर्थव्यवस्थेच्या उदारीकरनंतरण हीच प्रक्रिया काहीश्या अधिक आधुनिक आणि व्यापक रूपात आपल्याला भारतात बघायला मिळाली. महानगरांच्या आणि औद्योगिकीकरण झालेल्या शहरांच्या कोलाहलापासून दूर अश्या जागांवर पर्यटनासाठी जाणे अधिक लोकप्रिय बनत गेले. गोव्यात एकाकेकी नव्वदीनंतर वाढलेला पर्यटन उद्योग हे त्याचेच द्योतक आहे. दिल चाहता हैच्या यशाने गोव्यातला पर्यटन उद्योग वाढला आणि त्याचं स्वरूप बदललं हे अनुभवाने सांगता येते पण आकडेवारी जुळवून हे विश्लेषण अजून कोणी केलेले नाही.
गोव्याच्या पर्यटन उद्योगाचा आणि सरकारी धोरणाचा इतिहास
१९६३च्या विधानसभा निवडणुकीत काँग्रेसचा दणदणीत पराभव करून महाराष्ट्रवादी गोमंतक पक्षाचे सरकार गोव्यात स्थापन झाले. हे स्वतंत्र भारतातील केरळनंतर दुसरे बिगर काँग्रेस राज्य सरकार होते. बहुजन समाजाच्या वृद्धीच्या प्रचारावर निवडून आलेल्या ह्या सरकारांतर्गत ‘कसेल त्याची जमीन राहील त्याचे घर’ ह्या तत्वाने कूळ कायदा संमत करून पारंपरिक मुंडकारांना जमीन मालकीचे हक्क प्रदान करण्यात आले. तळागाळात शिक्षणाचा प्रसार, शेतीविषयक धोरणे, आणि कूळ कायदा ह्या कार्यक्रमावर प्रचंड लोकप्रियता मिळवलेले बांदोडकर सरकारपाशी पर्यटन व्यवसायाच्या वाढीसाठी ठोस काही धोरणे नव्हती. गोव्यात खाजगी मालकी तत्वावर खाणी चालू होत्या. बांदोडकर हे स्वतः एक खाणमालक होते. गोव्यातील खाणी ह्या किनारपट्टीभागापासून दूर होत्या. त्यामुळे खाणव्यवसायातून रोजगार आणि अर्थव्यवस्थेचे फायदे हे त्याच भागात सीमित होते आणि किनारपट्टी भागात त्याचा काही विशेष प्रभाव नव्हता.
ह्या सर्वचा सगळ्यात जास्त फटका किनारपट्टीतल्या खारवी (मच्छिमार) कॅथॉलिक लोकांवर झाला होता. खाणव्यवसायापासून चालना मिळत असलेल्या अर्थव्यवस्थेत ते भाग घेऊ शकत नव्हते. गोव्यातले राहणीमानही हळू हळू महाग होत चालले असल्याने केवळ पारंपरिक मासेमारी करून त्याचे भागत नव्हते. त्यात ट्रॉलर्सद्वारे होत असलेल्या आधुनिक मासेमारीसमोर त्यांचा टिकाव लागणे शक्य नव्हते. ह्या सगळ्यामुळेच त्यांच्या उत्पन्नावर गदा आली होती आणि त्यांना अर्थार्जनाचे नवीन मार्ग शोधणे क्रमप्राप्त होते.
१९६६ साली नेपाळमार्गे गोव्यात हिप्पी प्रवाश्यांची पहिली तुकडी आली. त्यांना कदाचित नेपाळमधून हाकलून लावले असल्याने किंवा तिथे बराच काळ वास्तव्य केल्याने आपले बस्तान बसविण्यासाठी दुसऱ्या एका जागेच्या शोधात ते गोव्यात आले आणि बार्देस तालुक्यातील किनाऱ्यांवर दाखल झाले. खारवी समूहांची वस्ती ह्याच किनारपट्टी भागात असल्या कारणाने आलेल्या हिप्पी प्रवाशांची राहण्याची व खाण्याची सोय त्यांनी करायला सुरुवात केली. कूळ कायद्यांतर्गत त्यांना तिथले जमिनीचे मालकी हक्क प्राप्त झाले होते ते खारवी समूहाला फायदेशीर ठरले. तत्कालीन सरकारचे पर्यटनविषयक काहीच ठोस धोरण नसल्याने हा पूर्ण व्यवहार हिप्पी प्रवासी आणि खारवी समूह ह्यांच्यांतच थेट देवाणघेवाणीतून चालला होता. सुरुवातीला माफक भाडे आकारून प्रवाश्यांची राहण्याची सोय ते आपल्या घरातच करत असत. ह्यातून येणाऱ्या पैशांनी घरखर्च भागत असे. त्यांचा पारंपरिक मासेमारीचा उद्योग चालूच असल्याने हिप्पी प्रवाश्यांकडून मिळणारी रक्कम हि वरची कमाई होती. ह्या पैशातून त्यांनी घराची डागडुजी केली आणि प्रवाश्यांना राहायला घर भाड्यावर देऊन स्वतः बाजूला एका खोपटीवजा घरात राहू लागले. किनाऱ्यापाशी झापांच्या छताच्या खोपट्या बांधून तिथे प्रवाश्यांना जेवण देणेही कालांतराने सुरु झाले. आज गोव्यातल्या किनारपट्टीवर प्रसिद्ध असलेले सीफूडसाठी प्रसिद्ध असलेले शॅक्सचे हे एक पूर्वरूप होते असे म्हणायला हरकत नाही.
पर्यटन मोसम ऑक्टोबर ते मे पर्यंत चालायचा. जूनमध्ये पावसाचे वेध लागले कि ह्या खोपट्या उतरवल्या जायच्या आणि प्रवाशांचीही वर्दळ कमीच असायची. पर्यटनातून येणाऱ्या पैश्यातून स्थानिक खारवी समूहाची आर्थिंक सुबत्ता वाढली. हळूहळू त्यांनी पारंपरिक मासेमारी कमी केली तसेच त्यांच्या कुटुंबातील स्त्रियांनी उच्चवर्णीय जमीनदारांच्या शेताभाटात मजूर म्हणून जायचे बंद केले. त्यांच्या राहणीमानात कमालीचा फरक पडला आणि आता त्यांना पारंपरिक मासेमारी आणि मजुरी करण्याची गरज राहिली नव्हती. त्यामुळेच स्थानिक जमीनदारांनी वेगाने वाढत चालेल्या ह्या पर्यटनव्यवसायाविरुद्ध तक्रारी करण्यात सुरु केल्या. पण ह्या धंद्याची वाढता आलेख पाहून कालांतराने तेही ह्या व्यवसायात सहभागी होऊ लागले.
गोव्याच्या पर्यटनाची प्रतिमेचे सांस्कृतिक संदर्भ
भारताला पश्चिमेकडील अरबी समुद्राची फार मोठी किनारपट्टी लाभली आहे. अगदी गुजरातपासून केरळपर्यंत विस्तारलेल्या ह्या किनारपट्टी भागात समुद्र पर्यटनासाठी गोवा सर्वाधिक प्रसिद्ध आहे. केरळही पर्यटनासाठी प्राधान्य दिले जाणारे राज्य आहे पण त्या राज्याच्या पर्यटनाची प्रतिमा गोव्याच्या पर्यटनापेक्षा खूपच वेगळी आहे. ह्यात केवळ समुद्रकिनाऱ्यामुळे नाही तर गोव्याची ‘सुशेगाद’ म्हणून ओळखली जाणारी संथ जीवनशैली, इथल्या लोकांचं आदरातिथ्य, टुमदार कौलारू घरं आणि खासकरून गोव्यातल्या गावाशहरामध्ये असलेला एक दक्षिण युरोपियन गावाचा आभास. इथे दारू पिणे, मासे खाणे आयुष्याचा आनंदच नाही तर उपभोग घेणे लोकांच्या जीवनशैलीचा अविभाज्य भाग आहे. ह्या सगळ्या गोष्टी त्या प्रतिमेचा भाग आहेत आणि त्या प्रतिमेच्या सामर्थ्याच्या जोरावरच गोव्यातील पर्यटन व्यवसायाची वृद्धी होत आलेली आहे.
हे सगळे जर थोड्याफार प्रमाणावर खरे असले तरी हि प्रतिमा आभासी आहे असेच म्हणावे लागेल. गोव्यातल्या राहणाऱ्या लोकांना इतर लोकांसारख्याच महत्वकांक्षा आणि अपेक्षा आहेत. रोजगाराच्या मर्यादित संधी, राजकारणातील उलथापालथ, नैसर्गिक संसाधनांचा होणार ऱ्हास, धर्मभेद, जातीभेद ह्या इतर भारतात भेडसावणाऱ्या समस्या गोव्यालाही लागू पडतात. पण ह्या सगळ्या समस्यांना बगल देऊन पर्यटनासाठी म्हणून गोव्याची जी प्रतिमा निर्माण केली जाते त्यात गोव्यातल्या स्थानिकांचे प्रश्न, त्यांच्या महत्वाकांक्षांना बगल देऊन हि आभासी प्रतिमा निर्माण केली जाते. कुठल्याही शहराविषयी किंवा स्थळांविषयी जे काही प्रचलित समज असतात ते एका विशिष्ट हेतूने निर्माण केले जातात. गोव्याच्या ह्या दक्षिण युरोपियन गावाची जी प्रतिमा निर्माण केली जाते त्याचाही इतिहास काहीसा असाच आहे.
साठ ते ऐशींच्या दशकापर्यंत गोव्यातल्या राजकारणात महाराष्ट्रवादी गोमंतक पक्ष आणि युनायटेड गोवन्स डेमोक्रॅटिक पक्ष ह्या दोन स्थानिक पक्षांची मक्तेदारी होती. बांदोड्करांच्या अमाप लोकप्रियतेमुळे आणि मगोपक्षाच्या बहुजनवादी धोरणांमुळे दोन दशके ह्या पक्षाकडे निर्विवाद सत्ता होती. ऐशीच्या दशकात ह्या स्थानिक पक्षांमध्ये दुही माजून बऱ्याच नेत्यांनी काँग्रेसमध्ये पक्षांतर करण्याचा पायंडा सुरु केला आणि हे पक्ष फुटू लागले. ह्याच काळात गोव्यात काँग्रेस पक्ष पुन्हा डोके वर काढू लागला होता. बरेचसे फुटलेले नेते काँग्रेसमध्ये सामील होऊन काँग्रेस पक्ष ऐशीच्या उत्तरार्धात स्थानिक सत्तेत वरचढही झाला. गोव्यातल्या पर्यटनव्यवसायाला धोरणात्मक दिशा देण्याचे काम काँग्रेस पक्षाने केले. १९८३ साली ब्रिटिश कॉमनवेल्थ देशांच्या राष्ट्रप्रमुखांची एक परिषद दिल्लीत झाली होती आणि तिथे उपस्थित नेत्यांना विरंगुळ्यास गोव्यात आणले होते. गोव्याला पर्यटनस्थळ म्हणून जागतिक नकाशावर अंकित करण्यासाठीचे ते पहिले धोरणात्मक पाऊल होते. त्यांनतर कालांतराने १९८७ साली गोव्याच्या पर्यटन धोरणाचा मास्टर प्लॅन तयार करण्यात आला. ह्याच साली दोन दशके चालेल भाषावाद विराम देऊन कोकणीला गोव्याच्या राज्यभाषेचा दर्जा देत गोवा भारतीय संघप्रदेशात एक घटक राज्य बनले होते. ह्या प्रादेशिक भाषिक अस्मितेच्या वादातून जे काही समुद्रमंथन झाले त्यावरच गोव्याचे ‘वेगळेपण’ जपणारे पर्यटन धोरण आखले गेले.
ह्या प्रतिमेला सांस्कृतिक आवरण होते ‘गोवा दुरादा’ ह्या मतप्रवाहाचे. गोव्याच्या इतिहासाचे लेखन आणि त्याचे विश्लेषण हे गोवा दुरादा आणि गोवा इंडिका ह्या दोन ढोबळ पद्धतीत विभागले आहे. गोवा दुरादा म्हणजे पोर्तुगीज भाषेत सोनेरी गोवा. ह्यांतर्गत गोव्याची जीवनपद्धती आणि संस्कृती हि युरोपियन आणि कॅथॉलिक मूल्यांवर आधारलेली आहे हे मांडणारे मतप्रवाह मोडतात. एकोणिसाव्या शतकातील पोर्तुगीज साम्राज्याच्या ढासळत्या प्रतिमेमुळे स्थानिकांनी बंड करून पोर्तुगीज सत्तेला आव्हान करू नये म्हणून एकेकाळी पूर्वेकडील रोम म्हणून ओळखले जाणाऱ्या सोनेरी गोव्याची प्रतिमा लोकप्रिय करण्यात आली होती. जेणेकरून स्थानिक उच्चभ्रू लोकांनी ते सोनेरी दिवस परतण्याची इच्छा बाळगून तसेच पोर्तुगीज साम्राज्यातच आपले हितसंबंध सुरक्षित राहतील हे आश्वस्त करण्यासाठी गोवा दुरादाचा वापर वेळोवेळी करण्यात येत असे. ह्या मतप्रवाहाला प्रतिक्रिया म्हणून गोवा इंडिका हा महाप्रवाहही लोकप्रिय झाला. गोवा इंडिका अंतर्गत गोवा हा भारतीय उपखंडाच्या कसा अविभाज्य भाग आहे, येथील लोक आणि संस्कृती हि युरोपीयन आणि कॅथॉलिक नसून ती भारतीय आणि हिंदू आहे हे मांडण्याचा प्रयत्न चालू होते.
ऐशीच्या दशकात जेव्हा गोव्याच्या पर्यटनाचा धोरणात्मक विचार सुरु झाला तेव्हा गोवा दुरादा हि प्रतिमा गोव्याच्या मार्केटिंगसाठी वापरण्यात आली. गोवा एक युरोपियन अस्मिता असलेला एक निद्रिस्त प्रदेश आहे. जिथे भारतात इतरत्र लागू असलेले नैतिकतेच्या चौकटी लागू नाही आणि त्यामुळे इथे काहीही चालते ह्या तत्वावर गोव्यातला पर्यटन व्यवसाय लोकप्रिय व्हायला सुरुवात झाली. ह्या समजातून एका विशिष्ट पोताच्या पर्यटनाची सुरुवात गोव्यात सुरु झाली. इथले (उर्वरित भारतापेक्षा असलेले) स्वस्त राहणीमान, स्वस्त दारू, निरुपद्रवी स्थानिक लोक, समुद्रावर दिसणारे गोरे पर्यटक, ड्रग्स, कॅसिनो, रेव्ह पार्टीज, अश्या अनेक गोष्टी गोव्याच्या पर्यटनाशी जोडल्या जाऊ लागल्या. दिल चाहता है मध्ये दिसणारा गोवा हा ह्याच प्रतिमेची एक आधुनिक आवृत्ती आहे. फरक इतकाच कि चित्रपटात त्याला आत्मशोधाचे कल्पक संदर्भ जोडले आहेत. एक लक्षात घेण्यासारखी गोष्ट म्हणजे गोवा हे पोर्तुगीज संस्कृतीने नटलेला प्रदेश आहे हा समज जसा पोर्तुगीज राज्यकर्त्यांनी रूढ केला तसाच तो मुक्तीनंतरच्या काळात भारतीय सरकारनेसुद्धा केला. ह्यातून आधीच लिहिल्याप्रमाणे गोवा भारतीय प्रशासनात आणायला मदत झालीच पण गोव्यातील आणि भारतातील वसाहतवादाच्या इतिहासातील वेगळेपण आणि संघर्षांना बगल देण्यात यश आले.
गोव्यातील पर्यटन धोरणाचे राजकीय संदर्भ
स्वातंत्र्योत्तर भारतात गोव्याला प्रशासकीय तसेच सांस्कृतिकदृष्ट्या सामावून घेणे हे सोपे काम नव्हते. १९६१ सालापर्यंत पोर्तुगीजांच्या अखत्यारीत असलेला गोवा हा स्वातंत्र्योत्तर भारताच्या संकल्पनेत ठळकपणे फारसा नव्हताच. दुसरी गोष्ट म्हणजे केंद्रीय प्रशासन गोव्यातील जनतेचा विश्वास संपादन करण्यात पूर्ण यशस्वी झाले नव्हते. नेहरूंच्या प्रयत्नांनी गोव्याला मुक्ती मिळाली आणि त्यासाठी नेहरूंबद्दल गोव्यातील लोकांना आदरही होता पण काँग्रेसला निवडणुकीत ह्या आदराचा काहीच फायदा झाला नाही. गोव्यातल्या स्वातंत्र्योत्तर राजकारणात पहिली दोन दशके तरी स्थानिक पक्षांचाच पगडा राहिला. हिंदू का कॅथॉलिक, अभिजन का बहुजन, मराठी का कोकणी, संघप्रदेश का महाराष्ट्रात विलीनीकरण ह्याच स्थानिक मुद्द्यावर गोव्यातले बरेचसे राजकारण विभागले होते.
स्वातंत्र्योत्तर भारत हा प्रामुख्याने ब्रिटिश वसाहतीचा भाग असल्याने सरकारी कामकाज, प्रशासन, न्यायव्यवस्था ह्यात एक व्यापक समानता होती. पण गोवा पोर्तुगीज अमलाखाली असल्याने इथली प्रशासन आणि कामकाजाची पद्धती वेगळी होती. वेगळे कायदे अस्तित्वात होते. ती व्यवस्था एकाएकी झटकून देऊन एकहाती भारतीय प्रशासन पद्धती लागू करण्यात बऱ्याच अडचणी होत्या. गोव्यातल्या वेगळ्या व्यवस्थेमुळे व त्या व्यवस्थेला सरावलेला एक सत्ताधारी आणि व्यापारी वर्ग तयार झालेला होता. त्या वर्गाचे हितसंबंध, त्यांची स्थानिक अर्थव्यवस्था आणि समाजव्यवस्थेत असलेली मक्तेदारी हि अबाधित राखणेही गरजेचे होते. ह्यात आणखी एक भर म्हणून महाराष्ट्रवादी गोमंतक पक्षाच्या सत्तेतील उदयाने पोर्तुगीज शासनकाळात सत्ता आणि सुबत्तेपासून वंचित राहिलेला बहुजन समाजही शिक्षण आणि सत्तेत थेट सामील होत होता. भारतातील इतर राज्यांत काँग्रेसने जसे प्रादेशिक पातळीवर प्रबळ असलेल्या जातीसमूहातील नेत्यांना तिकीट देऊन लोकशाही राबविण्याच्या नावाखाली सत्तेत आणून त्यांचे वर्चस्व कायम ठेवले तसे महाराष्ट्रवादी गोमंतक पक्षाच्या प्रभावी यशामुळे गोव्यात त्यांना करता आले नाही. ह्या सर्व कारणांमुळे गोवा हा एक वेगळेच समाजभान असलेला प्रदेश आहे असे चित्र राष्ट्रीय पातळीवर उभे राहिले. नेहरूंच्या ‘अजीब है ये गोवा के लोग’ ह्या वाक्यातून गोव्याविषयी राष्ट्रीय पातळीवर असलेला संभ्रम अचूकपणे अधोरेखित होतो.
ह्या एकूणच संभ्रमावर आणि सत्तांतराच्या अडचणींवर मात करण्यासाठी पर्यटन हा एक नामी उपाय ठरला. गोव्याला प्रशासकीय आणि सांस्कृतिकदृष्ट्या भारतात सामावून घ्यायचे असेल तर ते गोव्याचे वेगळेपण अधोरेखित करूनच घ्यावे लागेल हे केंद्र सरकारला कळून चुकले. हेच तथाकथित सांस्कृतिक वेगळेपण गोव्याच्या पर्यटन धोरणाचा पाया बनले. तथाकथित ह्याचसाठी कि हे वेगळेपण एक व्यापक हेतू साध्य करण्यासाठी केलेल्या प्रक्रियेतून निर्माण केले होते. त्या पुढे जाऊन ह्या वेगळेपणाचा अनुभव पर्यटनाद्वारे भारतातील तसेच भारताबाहेरील प्रवाशांसाठी खुला करण्यात आला. खाण व्यवसायानंतर पर्यटन उद्योग गोव्याच्या अर्थव्यवस्थेचा एक प्रमुख भागीदार बनला.
गोव्यातल्या पर्यटन उद्योगाचे भविष्य आणि आव्हाने
आज ह्याच प्रतिमांच्या पुनरावृत्ती करून गोव्यात नवीन पद्धतींनी पर्यटकांना येणासाठी भुलविले जाते. गोवा आता केवळ एक विश्रांतीसाठीचे ठिकाण राहिले नसून ते डेस्टिनेशन वेडिंग, सेकंड होम्स, विविध सांस्कृतिक महोत्सवाचे केंद्र बनत चालले आहे. पणजीच्या मांडवीकिनारी तरंगत्या कॅसिनोजना परवानगी देण्यात आली आणि त्यामुळे आता वर्षभर गोव्यात पर्यटकांची गर्दी असते. सहा महिन्याचा पर्यटन मोसम आता बारमाही झाला आहे. २००५ सालापासून गोव्यात आंतरराष्ट्रीय चित्रपट महोत्सव भरवला जाऊ लागला. हल्लीच सुरु झालेल्या सेरेंडिपिटी महोत्सवाचे गोवा कायमस्वरूपी केंद्र बनले आहे. सनबर्न फेस्टिवल इथे दरवर्षी होतो. पण ह्या प्रक्रियेत जशी सुरुवातीला स्थानिकांची भागीदारी होती ती कमी होत होत राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय भांडवलाची मक्तेदारी वाढत चालली आहे. सगळ्यांनाच गोव्याची हक्काची जागा आणि हवं ते करण्याची मुभा पाहिजे. सेकंड होम्समुळे गोव्यातल्या जमिनींचे भाव वाढून स्थानिकांना इथे घर किंवा जमीन घेणे आवाक्याबाहेरचे बनले आहे.
दुसरी चिंताजनक गोष्ट म्हणजे गोव्याच्या अर्थव्यवस्थेची पर्यटन व्यवसायावर असलेली भिस्त. कोविडकाळात ह्याची तीव्रता ठळकपणे लक्षात आली. आधीच २०१२ च्या सुप्रीम कोर्टच्या निर्णयाने गोव्यातील खाण उद्योग ठप्प आहे आणि त्यात पर्यटन व्यवसायाला बसलेली खिळीमुळे अर्थव्यवस्थेचा बोजवारा उडाला आहे. ह्यामुळे केवळ सरकारी तिजोरी भरावी म्हणून कोविडकाळात सुद्धा लोकांच्या हिताचा विचार न करता घाईघाईने गोवा पर्यटनासाठी खुलं ठेवण्याचा निर्णय सरकारने घेतला. हे धाडस कधीपर्यंत टिकेल किंवा इथल्या व्यवस्थेवर त्याचे काय परिणाम होतील हे आत्ता सांगता येणे कठीण आहे. गोव्यात गेल्या काही वर्षांपासून चालू असलेल्या सामाजिक चळवळींमध्ये हे संघर्ष प्रामुख्याने दिसून येतात. राष्ट्रीय पातळीवर हे संघर्ष वरकरणी जरी दिसत नसले तरी ते आतून धुमसत आहेत आणि ह्या सगळ्याला सरसकट विरोध करणारी एक प्रतिक्रियात्मक राजकीय चळवळ भविष्यात जोर घेऊ शकते.
दिल चाहता है च्या शीर्षक गीतात लिहिल्याप्रमाणे ‘ये ख़ुशी रहे रोशनी राहे अपने वास्ते’ हि गोव्याने आपली प्रतिमा तिथे येणाऱ्या पर्यटकांसाठी कायम ठेवण्याची ‘नॉट सो माफक’ अपेक्षा गोव्याकडून बऱ्याच लोकांची आहे. गोव्याच्या ह्या पर्यटनभिमुख प्रतिमेचे भांडवलीकरण किती आणि कधीपर्यंत चालू राहील हे माहित नाही पण ते चालू स्वरूपात कायमचे राहू शकत नाही हे खरे.
संदर्भ
- Trichur, Raghuraman. Refiguring Goa: From Trading Post to Tourism Destination. Goa1556, 2013.
- Parobo, Parag D. India’s First Democratic Revolution: Dayanand Bandodkar and the Rise of the Bahujan in Goa. Orient Blackswan, New Delhi, 2015.
- Anjaria, Ulka, and Jonathan Shapiro Anjaria. “Text, genre, society: Hindi youth films and postcolonial desire.” South Asian Popular Culture 6.2 (2008): 125-140.
- Daniel Blei. Inventing the Beach: The Unnatural History of a Natural Place. Smithsonian Magazine (2016) https://www.smithsonianmag.com/history/inventing-beach-unnatural-history-natural-place-180959538/
- Fernandes, Jason Keith. India Made Goa Portuguese. Herald (2015). http://dervishnotes.blogspot.com/2015/10/india-made-goa-portuguese.html
- Pinto, Rochelle. Between Empires: print and politics in Goa. New Delhi: Oxford University Press, 2007.
